Czym jest zachowek?
Zachowek jest instytucją, która ma na celu ochronę osób najbliższych zmarłego, którzy dziedziczą lub dziedziczyliby z ustawy. Jest to pewna forma zabezpieczenia ich bytu majątkowego, ale pełniąca przy tym także funkcję ochronną rodziny będącej wspólnotą o najsilniejszych więzach. Wychodzi się przy tym z założenia, że każdy z najbliższej rodziny spadkodawcy powinien coś z jego majątku otrzymać.
Zachowek to nic innego jak pieniężna wartość połowy udziału w spadkowego, który przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym.
Komu i kiedy przysługuje zachowek?
Zachowek przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, o ile byliby oni powołani w tym konkretnym przypadku do dziedziczenia z ustawy zgodnie z zasadami ogólnymi. Zatem nie będzie przysługiwał byłemu małżonkowi, małżonkowi w czasie separacji lub jeśli ktoś został wydziedziczony czy zrzekł się spadku.
Zachowek należny będzie przede wszystkim w sytuacji, w której spadkodawca w testamencie nie uwzględnił osób, które dziedziczyłyby po nim z ustawy, czyli najczęściej wszystkich dzieci i małżonka np. przekazał cały swój majątek tylko jednej osobie. Wówczas osoby pominięte lub te, który otrzymały tylko niewielką, małowartościową rzecz, mogą wystąpić z pewnymi roszczeniami.
Jeśli uprawniony nie otrzymał zachowku w postaci darowizny od spadkodawcy albo w formie powołania do spadku w drodze testamentu lub w postaci zapisu – można domagać się od faktycznych spadkobierców zapłaty sumy stanowiącej wartość zachowku lub potrzebnej do jego uzupełnienia – w sytuacji, gdy otrzymało się jakąś rzecz, ale której wartość jest niższa od wartości wyliczonego zachowku.
Warto jednak wiedzieć, że dotyczy to nie tylko dziedziczenia testamentowego, ale również ustawowego, gdy zostają powołani do dziedziczenia wszyscy uprawnieni do potencjalnego zachowku i w teorii ich udziały są równe np. wszyscy dziedziczą w 1/3. Bo, co jeśli spadkodawca przed śmiercią zbył w drodze darowizny swoje najbardziej cenne przedmioty lub nieruchomości i w konsekwencji majątek spadkowy pozostający do podziału jest niewielki? Tutaj z pomocą przychodzi właśnie roszczenie o zachowek, który pozwala domagać się od osoby, która otrzymała darowiznę (w pierwszej kolejności od innego spadkobiercy) doliczoną do spadku, sumę pieniężną potrzebną do uzupełnienia zachowku. Wynika to z tego, że wartości przysługującego zachowku nie obliczamy wyłącznie w oparciu o sam majątek spadkodawcy w chwili jego śmierci, czyli to co zostaje w teorii do podziału. Kodeks cywilny szczegółowo reguluje, co należy jeszcze do podstawy spadku doliczyć i na jakich zasadach, o czym poniżej.
Jak obliczyć zachowek?
Aby móc ustalić wartość pieniężną zachowku, trzeba przede wszystkim wycenić wartość spadku, czyli zsumować wartość przedmiotów wchodzących w jego skład i odjąć ewentualne długi – jest to tzw. czysta wartość spadku.
Do tego dolicza się przede wszystkim zapisy windykacyjne (nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń) oraz darowizny – co do zasady wszystkie dokonane przez spadkodawcę za swojego życia, na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku – czyli tych, którzy faktycznie dziedziczą lub powinni dziedziczyć ustawowo (np. dzieci i małżonek). Są od tego jednak pewne wyjątki, gdyż nie dolicza się darowizn:
- drobnych, zwyczajowo przyjętych,
- na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub, tych, którym nie przysługuje roszczenie o zachowek, czyli np. przyjaciołom, sąsiadom itp.
- dokonanych co najmniej 10 lat przed śmiercią – ograniczenie to nie ma zastosowania, w przypadku, gdy darowizna była dokonana na rzecz spadkobiercy.
Wartość takiej darowizny obliczamy, biorąc pod uwagę stan przedmiotu w chwili dokonania darowizny, ale według cen z chwili ustalania zachowku.
Na poczet należnego zachowku osoba uprawniona musi zaliczyć otrzymane darowizny i zapisy windykacyjne. Dzieci spadkodawcy powinni doliczyć sobie poniesione przez rodzica koszty wychowania i wykształcenia, jeśli były one wykraczające poza przeciętną miarę np. koszty kształcenia zagranicą. Jeśli zatem w testamencie nie otrzymaliśmy nic, ale przed śmiercią darowano nam nieruchomość, to możliwe, że zachowek darowizną zostanie w całości pokryty – zależy to oczywiście od wartości zarówno darowizny jak i majątku spadkowego do podziału.
Jak można domagać się zachowku i w jakim terminie?
Jak już obliczymy wartość należnego zachowku i okaże się, że wartość otrzymanych rzeczy przed śmiercią i/lub z majątku spadkowego jest niższa od wartości zachowku, przysługuje nam roszczenie do innego spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia całości zachowku lub do jego uzupełnienia. Jeśli nie będzie możliwe wyegzekwowanie tego od spadkobiercy, roszczenie przysługuje od obdarowanego, który odpowiada w granicach własnego wzbogacenia.
Zachowku można się domagać w ciągu 5 lat od otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy – z przedłużeniem do końca roku. Oznacza to tyle, że jeśli osoba A zmarła 5 stycznia 2020 r., to z roszczeniem można wystąpić najpóźniej 31 grudnia 2025 r. Co ważne, bieg tego terminu zostaje zawieszony w razie wystąpienia do sądu z wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej, a zostaje całkowicie przerwany w razie złożenia pozwu o zapłatę lub w razie uznania roszczenia (przyznania racji) przez osobę, przeciwko której z roszczeniem występujemy.
Masz jakieś pytania? Nie jesteś pewny, czy przysługuje ci zachowek? Chcesz wystąpić z roszczeniem o pokrycie/uzupełnienie zachowku lub skutecznie się przed nim bronić/zabezpieczyć?
Skontaktuj się z nami, a odpowiemy na wszystkie Twoje pytania!
Kontakt: sekretariat@goralskarozek.pl
Autorka: Amelia Cichoń, paralegal