W ostatnich dniach dyskutuje się w przestrzeni publicznej o ułaskawieniu dokonanym przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Dyskusja ta ma przede wszystkim wymiar polityczny i medialny, jednak nie powinna ona pomijać aspektu prawnej doniosłości tej szczególnej prerogatywy Prezydenta RP.
Czym zatem jest ułaskawienie, czy inaczej zastosowanie przez Prezydenta RP „prawa łaski”? – o tym dr Kacper Rożek, wspólnik Kancelarii GÓRALSKA | ROŻEK adwokaci.
Zgodnie z art. 139 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: Prezydent Rzeczypospolitej stosuje prawo łaski. Prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu. Z powyższego wynika wyłączna prerogatywa Prezydenta do stosowania prawa łaski. Oznacza to, że zgodnie z polską Konstytucją żaden inny organ władzy publicznej nie może zastosować prawa łaski, ani też żaden organ nie ma wpływu na decyzję Prezydenta RP w tym zakresie. Wyłączną kompetencję do tego posiada Prezydent RP.
Zdanie drugie tego przepisu konstytucyjnego stanowi, że prawa łaski nie stosuje się do osób skazanych przez Trybunał Stanu. Wykładnia literalna obu zdań komentowanego przepisu wespół z ich wykładnią systemową i celowościową wskazują już prima facie, że prawo łaski stosuje się do osób skazanych (skoro zdanie drugie art. 139 mówi o tym, że „nie stosuje się [prawa łaski] do osób skazanych przez Trybunał Stanu” to a contrario prawo łaski stosuje się wobec osób, które zostały skazane w ogóle (w domyśle: skazane przez sąd powszechny, sąd karny)).
A contrario dyspozycji art. 5 par. 1 Kodeksu postępowania karnego za osobę skazaną rozumie się taką osobę, co do której sąd stwierdził w prawomocnym wyroku jej winę, uprzednio ją udowodniwszy. W tym zakresie zob. również art.42 ust. 3 Konstytucji RP.
Powyższe potwierdza również uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 31 maja 2017 r., I KZP 4/17. Zgodnie z tym orzeczeniem: Prawo łaski, jako uprawnienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej określone w art. 139 zdanie pierwsze Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, może być realizowane wyłącznie wobec osób, których winę stwierdzono prawomocnym wyrokiem sądu (osób skazanych).
W przeciwieństwie do aktu abolicji indywidualnej, skorzystanie przez Prezydenta RP z prawa łaski nie prowadzi do umorzenia postępowania przygotowawczego (prokuratorskiego) czy też sądowego, które dopiero zmierzają do wykazania winy danej osoby w związku z popełnionym przestępstwem bądź wykroczeniem. Ułaskawienie oznacza – zgodnie ze zdecydowaną większością doktryny – wyłącznie darowanie skazanemu kary lub środka karnego, albo zmniejszenie jej dolegliwości dla skazanego. W szczególności akt łaski nie może być zrównywany z jego uniewinnieniem.
Zgodnie z powoływaną uchwałą Sądu Najwyższego – którą w całości należy zdecydowanie podzielić – stosowanie prawa łaski rozumianego jako akt abolicji indywidualnej może naruszać następujące konstytucyjne wartości:
- zasadę trójpodziału władz (art. 10 w zw. z art. 7 Konstytucji RP) – albowiem Prezydent RP wówczas wchodziłby w kompetencje władzy sądowniczej, do której zdecydowanie nie należy i decydowałby za organ wymiaru sprawiedliwości, czy postępowanie w stosunku do danej osoby ma się toczyć, czy nie;
- zasadę dwuinstancyjności postępowania (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP) – albowiem zastosowanie prawa łaski w stosunku do nieprawomocnie skazanej osoby uniemożliwiałoby tej osobie kontrolę instancyjną zapadłego bądź mającego zapaść w stosunku do niej wyroku, a przecież w wyniku tej kontroli instancyjnej osoba skazana przez Sąd I instancji mogłaby zostać uniewinniona przez Sąd II instancji, co jest w skutkach znacznie korzystniejsze niż darowanie kary czy środka karnego (patrz komentarz wyżej);
- zasadę domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP, powtórzonej w art. 5 Kodeksu postępowania karnego – albowiem do momentu prawomocnego skazania oskarżony jest uznawany w świetle prawa za osobę niewinną.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2023 r., sygn. akt: II KK 96/23: O zakresie prawa łaski i aspektach jego stosowania, w tym także tych procesowych, nie można wnioskować wyłącznie na podstawie art. 139 Konstytucji. Przepis ten oraz przysługującą na jego podstawie prerogatywę Prezydenta RP należy interpretować w systemowej jedności z innymi przepisami Konstytucji, w szczególności tymi określającymi zasadę trójpodziału władzy (art. 10), zasadę legalizmu (art. 7), zasadę sądowego wymiaru sprawiedliwości (art. 175 ust. 1) oraz tymi gwarantującymi podstawowe wolności i prawa obywatelskie, w tym domniemanie niewinności (art. 42 ust. 3), prawo do sądu (art. 45 ust. 1).
Powyższe potwierdza również starsza doktryna i orzecznictwo, które – w oderwaniu od dzisiejszych nastrojów społecznych i partykularnych potrzeb politycznych – potwierdzają tylko prawidłowe rozumienie istoty ułaskawienia. Za Wiesławem Skrzydło podać trzeba, że: Akt łaski jest to całkowite lub częściowe darowanie sprawcy skutków kary orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądu. Nie jest to więc uchylenie wyroku ani uniewinnienie skazanego, a jedynie odnosi się do skutków wyroku sądowego (W. Skrzydło [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, wyd. VII, Warszawa 2013, art. 139.) Stosując prawo łaski, Prezydent RP nie staje się częścią wymiaru sprawiedliwości, a jedynie „okazuje skazanemu miłosierdzie” (zob. P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 2000, s. 184). Za Ryszardem Balickim podać trzeba, że Samo prawo łaski może natomiast polegać na częściowym lub całkowitym darowaniu kary. W praktyce polega na darowaniu lub zmniejszeniu wymiaru kary (R. Balicki [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. M. Haczkowska, Warszawa 2014, art. 139.)
Powyższe zapatrywanie doktryny i orzecznictwa, co do zakresu stosowania przez Prezydenta RP prawa łaski jest jedynie prawidłowe i logiczne, jeśli mówimy o działaniu organów państwa w granicach i na podstawie prawa, a więc jeśli mówimy o zadośćuczynieniu zasadzie legalizmu i zasadzie demokratycznego państwa prawnego (art. 7 Konstytucji RP i art. 2 Konstytucji RP).
Organy władzy publicznej działają tylko na podstawie prawa i w jego granicach. Odmienne rozumienie prawa łaski przez Prezydenta RP naruszałoby wskazane wyżej zasady i wartości konstytucyjne (zasada trójpodziału władz, zasada dwuinstancyjności, zasada domniemania niewinności), a przez to sprzeczne byłoby z art. 7 Konstytucji RP. Przypomnieć przy tym trzeba, że zgodnie z art. 126 ust. 3 Konstytucji RP Prezydent Rzeczypospolitej wykonuje swoje zadania w zakresie i na zasadach określonych w Konstytucji i ustawach.
Prezydent nie może jednocześnie wykonywać swoich kompetencji legalnie w powołaniu na rzekomo dopuszczalne szerokie rozumienie prerogatywy z art. 139 Konstytucji RP jako abolicji indywidualnej, jednocześnie naruszając gros innych przepisów. Dlatego też szeroka wykładnia prawa łaski Prezydenta RP jest niedopuszczalna. Sprzeczne z celami i wartościami, jakie wprowadziła Konstytucja RP byłoby dopuszczenie do realizacji przez organy władzy publicznej swoich kompetencji i zadań na jej podstawie określonych, przy jednoczesnym naruszaniu pozostałych jej przepisów. Taki wniosek byłby też po prostu nielogiczny.
Podsumowując zatem, prawo łaski jest prerogatywą Prezydenta RP, która nie podlega kontroli innej niż kontrola społeczna (np. poprzez wybory głowy państwa w przyszłości). Prawo łaski dotyczy tylko osób skazanych przez sądy powszechne, a nie dotyczy zaś osób skazanych przez Trybunał Stanu. Zasada trójpodziału władz, zasada domniemania niewinności oraz zasada dwuinstancyjności przemawiają za tym, żeby odrzucić forsowane koncepcje rozumienia prawa łaski jako abolicji indywidualnej. Prezydent RP, przy wykonywaniu posiadanych kompetencji, musi działać tylko i wyłącznie w granicach i na podstawie prawa, w tym przede wszystkim ustawy zasadniczej.
O postępowaniu ws. ułaskawienia dowiecie się Państwo w kolejnym wpisie.
Autor: dr Kacper Rożek